بازی کودکان

مقدمه

کودکان جهان اهل هر کجا و از ملت و مذهبی و هر قوم و قبیله ای که باشند نیاز به بازی دارند و بازی می کنند . فراموش نکنیم که بزرگسالان هم گهگاه و از سر تفنن چنین نیازی را حس می کنند. آدمیان در هر سن و سالی که باشند بازی می کنند . هر کس قسمتی از وقت شبانه روزی خود را صرف بازی و تماشا می کند تا دمی از رنج جهان بیاساید و دنیای جدی را فراموش کند . اما دنیای جدی کودک همان دنیای بازی است . کودک با بازی بزرگ می شود تحول می یابد و به جانب کمال می رود .
اهمیت بازی در زندگی کودک آنچنان آشکار است که نیاز چندانی به استدلال ندارد . بازی نه تنها برای اندامهای گوناگون بدن ، پرورش عضلات و صرف انرژی اضافی که عدم مصرف آن حساسیت و عصبانیت را در پی دارد ضروری است ، بلکه یاری دهنده کودک در شناخت محیط و تسلط بر آن است .
کودک بدون بازی به خصوص بازی با کودکان دیگر خودخواه ، خودبین وخودرای می شود. بازی شیوه همکاری و تبادلات با دیگران و رعایت حقوق آنان را به کودک می آموزد. آن گونه رفتار اجتماعی که کودک از طریق بازی آزاد و بدون تکلف در خارج از محیط مدرسه می آموزد بسیار فراتر از آموزشی است که از طریق تماس و بازی با کودکان در محیط مدرسه حاصل می شود . افزون بر این تمایل کودک به تماسهای اجتماعی در بازی های آزاد ارضا می شود .
کودک از راه بازی با کودکان دیگر شیوه ایجاد روابط اجتماعی با بیگانگان و حل مسائل و مشکلات ناشی از آن را فرا می گیرد . بازی های گروهی به کودک می آموزد که باید در برابر کمک دیگران پاسخگو باشد و محبت آنان را به هر وسیله ممکن قدر شناسد.
از سوی دیگر کودک از طریق بازی های گروهی بردباری به هنگام خشنودی و فروتنی را به هنگام پیروزی فرا می گیرد .
بازی آموزش است کودک از طریق بازی ها و ورزشهای گوناگون ، مهارتهای گوناگون و شایان توجهی کسب می کند .
بازی درمان است کودک در زندگی روزمره باید بتواند خود را به شیوه ای از نگرانی ها و ناراحتی های ناشی از فشارهای محیطی تخلیه کند . بازی با فرصتی که برای بروز و بیان عواطف فراهم می کند نقش پالاینده روانی را برای وی دارد .
در نهایت باید گفت که بازی از بهترین عوامل پرورشی اخلاقی کودک است .

نظریه های بازی

الف - نظریات پیشوایان و دانشمندان اسلامی :

تعالیم اسلامی در تربیت ابعاد وسیعی دارد و علاوه بر اینکه برای دوران پیش از تولد دستورات موکدی دارد برای دوران پس از تولد نیز توصیه هایی می نماید . اسلام دوران هفت سالگی اطفال را زمینه ساز دورانهای دیگر زندگی می داند . پیشوایان دینی بازیگوشی و جنب وجوش کودکان نه تنها مضر نمی داند بلکه برای کودکانی که در دوران طفولیت بازیگوش ، فعال ، سیری ناپذیری از بازی هستند آینده ای برتر پیش بینی می کند و معتقدند که در اثنای این فعالیتهای آزادمنشانه است که کودکان از رشد کافی برخوردار می شوند و والدین را موظف می کند تا از بر آوردن در خواستهای مشروع کودکان سر باز نزند .
( ابو علی مسکویه ) از دانشمندان ایرانی است که در برنامه تربیتی پیشنهادی خود جست وخیز بازی و تحرک کودکانه را توصیه می کند و از مراجع تعلیم و تربیت زمان خود می خواهد تا به ورزش و بازی کودکان توجه کنند .
( امام محمد غزالی ) در برنامه پیشنهادی خود برای آموزش کودکان ساعاتی از وقت مراکز تعلیم و تربیت را به بازی و ورزش اختصاص می دهد .
از نظر( خواجه نصیر الدین طوسی ) بازی وسیله ای است برای بروز تواناییهای کودکان ، برانگیختن شور و نشاط آنها و در پایان وسیله ای برا ی رسیدن کودکان به سلامت جسم و روح است .

ب - نظریات دانشمندان دیگر درباره بازی :

عقاید ( فروبل) در مقایسه با دیگر عقاید درباره بازی اثرات بسیار زیاد به جای گذاشته است . نامی که برای کلاس ها ی کودکان به عنوان (kindergarten) یا باغ کودکان انتخاب کرد دراین امر هم مهم بود . ( فروبل ) بر این باور است که بازی های کودکان به منزله هسته حیاتی برای همه دوره های زندگی است زیرا رشد بروز شخصیت کودک از راه بازی میسر است و در حقیقت بازی موجب بروز استعداد و شخصیت کودک می شود و از سوی دیگر می توان بسیاری از نابهنجاری های کودک را از طریق بازی درمان کرد .
خانم ( ماریا مونته سوری ) که پزشک ومربی تربیتی از اهالی ایتالیا بود بازی را مدرسه بزرگی می داند که کودک در آن پرورش می یابد و نیروی بدنی ، ذهنی و اجتماعی او رشد می کند و برای زندگی کردن از هر جهت آماده می کند .
( ژان پیاژه) که در این زمینه نقشی ارزنده وتعیین کننده ایفا کرده است و از مهم ترین و معروفترین روان شناسان محسوب می شود به کار طبقه بندی بازیهای کودکان دست زده است .
او معتقد است پیشرفت و بازی کودکان در مسیر رشد تکامل خود به شکل :
1- بازی های تمرینی
2- بازی های نمادین
3- بازی های با قاعده نمایان می گردد .
بازی های با قاعده در سنین 4 تا 7 سالگی ادامه می یابد ودر 11 سالگی به مرحله نهایی رشد خود می رسد . در این مرحله اثرات بازی برای تمام عمر باقی می ماند و همزمان با رشد کودک و گذشت به صورت کاملتر انجام می شود .

اهداف بازی

فراموش نکنیم که بازی به هر حال اهدافی دارد . هدف پاره ای از بازی ها ، بدین گونه تعیین می شود :
1- نشان دادن میزان رشد ذهنی کودک
2- تقویت نیروی ادراک ، استدلال فهم و درک کودک
3- مقایسه نحوه تفکر کودک با نحوه تفکر بزرگسالان وبررسی تکامل آن
نتیجه تحقیقاتی که متخصصان تعلیم و تربیت و روان شناسان انجام داده اند این است که اگر پدر و مادر یا متصدیان پرورش کودکان در کار بازی آنان مراقبت کنند کودکان با تجربه ها و فعالیتهای سازنده روبه رو خواهند شد که در بنای زندگی آنان بسیار موثر است و نه تنها نارسایی های فراوان ذهنی آنان را بر طرف می کند بلکه موجب رشد هوش آنان می گردد.

بازی و مسائل روحی و روانی

باید به خاطر سپرد که بازی کودک را در تبدیل شخصیت یاری می کند و در پیشبرد او به جانب کمال عاملی بسیار موثر و دلیلی برای تکامل و رشد عضلانی کودک است . از طرف دیگر موجب تخلیه نیروی زاید کودک می شود و همین امر سبب می گردد کودک را از خطر نیروی سر کوب شده ، ناآرامی ، کج خلقی ، عصبانیت و شرارت باز دارد .
نکته مهم آن که که بازی وسیله ای است برای درمان مشکلات رفتاری و روانی زیرا بازی وسیله تصفیه است و انرژی سرکوب شد ه را از میان می برد .
فکر کنید کودک گرفتار محدودیت هایی است که خانواده یا مدرسه ایجاد یا به او تحمیل می کنند . همین امر موجب می گردد که برای کودک تنش ها وتشنج هایی به وجود آید . اما بازی بدو فرصت می دهد آثار این محدودیت ها را از خود دور کند خود را در جامعه مطرح سازد و بشناساند . از این گذشته بازی فرصتی به کودک می دهد که نیازها و تمایلات خویش را که ا ز راههای دیگر برآورده نمی شود از این راه بر آورد. چنان که چوبی را اسب فرضی می گیرد و به آن سوار می شود ، شلاق می زند و می تازد و بدین وسیله نیاز به اسب سواری را تسکین می دهد در نتیجه آرامشی می یابد و به حل معضلات و مشکلات خصوصی خویش می پردازد و راه سلوک مناسب را با سایر کودکان یا خواهر و برادر و یا بزرگتر ها می یابد .
روان شناسان از بازی برای درمان کودک استفاده می کنند و ( بازی درمانی ) امروز در دنیا یکی از مهم ترین و ارزشمندترین راه رهایی کودک از اغلب مشکلات روانی و رفتارهای نابهنجار شناخته شده است . از نظر تربیتی نیز کودک از طریق بازی به ویژه با اسباب بازی ها ، رنگ ها ، شکل ها و اندازه ها ، مناسبت ها و تناسب ها و روابط اشیا را با هم و خودش می شناسد .

بازی و مسائل اجتماعی

از نظر ارزش اجتماعی کودک از بازی های دسته جمعی فرا می گیرد که چگونه با جامعه رابطه برقرار و مشکلات ناشی از این روابط را حل کند و راه معاشرت صحیح و مناسب و مقابله به مثل و تعامل را یاد می گیرد . افزون بر آن از طریق بازی با دیگران حس همکاری و معاضدت را فرا می گیرد و میزان متعادل توقعات خود را از دیگران در می یابد و متوجه می شود که دیگران باید چه قدر از او توقع داشته باشند و نتیجه آن که کودک فرا می گیرد که رفتار اجتماعی او چگونه باشد .

بازی و مسائل آموزشی

بازی بهترین وسیله ای است که از طریق آن می توان بسیاری از مفاهیم را آموزش داد زمانی که یادگیرندگان خود در امر تدریس مشارکت داشته باشند امر آموزش برای آنان بسیار بهتر و آسان تر صورت می گیرد . اگر تدریس مفاهیم به صورت بازیهای متنوع طراحی شود هم فضای لذت بخشی در کلاس ایجاد می شود و هم می توان به هدف اصلی خود که آموزش مفاهیم توسط خود یاد گیرندگان هست نائل آییم .

تاثیر بازی در آینده کودکان

1- افق دید کودک وسیع می شود .
2- اندیشه اش گسترش می یابد .
3- به ذهن کودک نظم منطقی می دهد .
4- او را به داوری صحیح قادر می سازد .
5- دنیای خارج از ذهن خود را بهتر می شناسد .
6- تلقی ودریافت او از امور دقیق تر و واقع گرایانه تر می شود .
7- به تجربه ها و توانایی های خود پی می برد .

بازی از نظر چگونگی اجرا

1- بازیهای فردی
2- بازیهای گروهی یا جمعی

1- بازی های فردی :
درباره بازیهای فردی کودک به تنهایی اقدام به بازی کرده و دیگران در بازی او دخالتی ندارند . گاه کودکان ممکن است دقایق بسیاری را با شی مخصوص که برای آنها تازگی دارد به بازی می پردازند . بازی فردی به دلیل خاصیت ویژه ای که دارند احتیاج زیاد به خیال پردازی و قوه تخیل دارند که این امر خود موجب تقویت و گسترش قوه تخیل و ذهن کودک می شود . باید دانست که با رشد گرایش او به بازی گروهی بیشتر می شود .

2- بازی های گروهی:
بازی جمعی به آن دسته از بازیهایی اطلاق می شود که در آن دو یا چند نفر شرکت دارند . بازی جمعی معمولا دارای قوانین خاصی بوده و افرادی که در آن شرکت دارند باید از این قوانین خاص پیروی نمایند . اصولا لذت بردن از بازی جمعی بستگی به رعایت همین قوانین دارد .
خصوصیات وسایل بازی:
وسایل بازی باید دارای 5 خصوصیت زیر باشد :
1- به کودک کمک کند تا تجربه کند ، کشف کند و طبیعت و دنیای اطرافش را بشناسد . مهم ترین مواد در این قسمت آب ، زمین ، گل رس و نقاشی است .
2- محرک قوه خلاقه کودک باشد .
3- محرکی برای تصورات کودک باشد .
4- به کودک کمک کند تا مهارتهایی را که در بزرگسالان ممکن است برای او سودمند باشد بیاموزد مانند استفاده از قیچی ، چسب
5- وسیله ای باشد تا غیر مستقیم در جهت تکامل تواناییهای فیزیکی و روانی کودک او را یاری کند .
بازی های فردی
قسمتی از بازیهای مهم به سنین 3 تا 6 سال بازیهای است که در ارتباط با حواس پنجگانه می باشد که نمونه هایی از این بازیها ارائه می شود :

1- تقویت حس لامسه
یک جعبه به اندازه تقریبی جعبه کفش را انتخاب کرده و در دو طرف آن دو سوراخ به اندازه ای که دست کودک داخل آن برود درست می کنیم . بعد از این کار می توانیم اشیای مورد استفاده روزمره کودک مثل حوله ، شامپو ، مسواک و .....را قرار دهیم و از کودک بخواهیم بدون اینکه داخل جعبه را نگاه کند اشیای مختلف را لمس کرده و حدس بزند چه شی را لمس می کند یا اینکه ا زکودک بخواهیم به وسیله لمس یک شی بخصوص را که مورد نظر ماست از جعبه بیرون بیاورد . اگر درست حدس زد می تواند به بازی ادامه دهد .

2- تقویت حس بیناییی
برای اینکه حس بینایی کودک را تقویت کنیم ابتدا باید معلوم کنیم که قدرت بینایی کودک تا چه حدی است ؟ و اینکه کودک دچار بیماریهای خاص چشم می باشد یا خیر و بعد از اینکه به خوبی به سلامت چشم کودک پی می بریم بازیهای متناسب با قدرت چشم او تربیت می دهیم .
یکی از بازیهای مربوط به رنگ و تفکیک رنگهاست تعدادی مقوا به ابعاد 10*7 س می بریم ومقداری کاغذ رنگی با رنگهای متنوع و ا زهر رنگ 4 عدد انتخاب کرده و آنها را روی مقواها می چسبانیم . بچه ها هم می توانند شما را در بریدن کاغذها کمک کنند .
الف - شناخت رنگ : مرحله اول گفتن اسم رنگهاست . نحوه بازی به این ترتیب است که تمام کارتهای درست شده را بر می گردانیم به طوریکه آنها مشخص نباشد . در شروع بازی از کودک می خواهیم کارتها را یکی یکی برگرداند و نام رنگ هر کارت را بگوید .
ب - بازی حافظه : در این بازی کلیه کارتها را به نحوی که رنگ آنها پیدا نباشد سوی زمین یا میز می گذاریم . بعد کودک یک کارت را انتخاب کرده و رنگ آن را می بینید و مجددا آن را روی میز می گذارد به ترتیبی که رنگ آن مشخص نباشد . سپس سعی می کند با به خاطر آوردن رنگ کارتی که دیده از بین کارتهای دیگر یک کارت هم رنگ با آن را با یکی یکی بر داشتن کارتها پیدا کرده . اگر این کار را درست انجام داد می تواند بازی را ادامه دهد .

3 - تقویت حس شنوایی
یک نوار ضبط صوت انتخاب کرده روی آن صداهای مختلف مانند صدای پدر ، مادر ، خواهر ، برادر یا نزیدکان او و صداهای حیوانات مختلف و اشیای مختلف عوامل طبیعی مانند صداهای باز و بسته کردن در ، صدای باد ، طوفان ، صدای موتور اتومبیل ، صدای تلفن و......... را ضبط می کنیم . باید بعد از ضبط هر صدا ، مدت یک یا نیم دقیقه سکوت باشد بعد صدای جدید بیاید تا کودک در فاصله بین دو صدا بتواند نوع صدا را تشخیص دهد .

4 - تقویت حس بویایی
شرحی که کودکان از چگونگی حس بویایی می دهند معمولا به تجربیات کودکان در حس بویایی مربوط می شود که باآنها سروکار دارند . یکی از بازیهای بسیار جالب اینست که چشم او را ببندیم به طوری که هیچ چیز را نبیند چیزهای مختلف را به نزدیک بینی او می بریم بعد از انجام هر قسمت از آزمایش اگر جواب صحیح یا غلط بود کودک می تواند چشم خود را باز کرده و شکل چیزی که بوی آن را آزمایش کرده ببیند بعد دو مرتبه چشم خود را بسته و به بازی ادامه دهد .
بازی دیگری که توسط ( ماریا مونته سوری ) ارائه شده شامل دو جعبه می باشد که در داخل هر کدام از جعبه ها 6 استوانه قرار دارد وهر استوانه دارای بو یا اسانس مخصوصی است . استوانه های هر جعبه 6 بوی مختلف دارند از هر بو [ دو نمونه ] . طریق تمرین به این ترتیب است که کودک می تواند ابتدا به درک بوهای مختلف بپردازد . بعد می تواند بوهای یکسان را دو به دو طبقه بندی کند و بوهایی را که تقریبا شبیه هم هستند پیدا کند .

5 - تقویت حس چشایی
در این بخش بهتر است کودک بدون استفاده از دیگر حواس از حس چشایی استفاده کند . یکی از بازیهای جالب فراهم آوردن موقعیتی است تا کودک بتواند در مدرسه یا کودکستان خوردنیهای مختلف را بدون اینکه ببیند با چشم بسته بچشد و سپس نوع خوردنی را تشخیص دهد .
پازل ، بازی با لگو ، باآب ، با گل رس ، با ماسه هم نمونه های دیگری ازبازیهای فردی است .
( مونته سوری ) برای رشد و هماهنگی بین اعضا حواس کودک و ایجاد مهارت در زمینه های ابتدایی کودک وسایل را طرح ریزی و تهیه کرد . این وسایل کمک می کنند تا کودک عملا با طرز کار و باز و بسته کردن بند ، زیپ ، دکمه و قزن آشنا شود .

بازی های گروهی

یکی از هدفهای اساسی بازی کودک کمک به او در امر :

1- سازگاری با محیط جامعه
2- رشد جسمانی
3- رشد ذهنی
4- آموزش است .

بازیهای گروهی کودک را در این 4 امر یاری خواهد کرد . نمونه هایی از بازیهای گروهی در کتاب بازیهای آموزشی نوشته آقایان مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان مفصلا توضیح داده شده است . از این بازیها برای هم کودکان پیش دبستانی و هم دبستانی می توان استفاده کرد . اهداف هر بازی در شروع توضیح چگونگی اجرای بازی آمده است .

سرگرمی های ( علمی و آموزشی)

به تجربه ثابت شده است که یکی از بهترین وسیله ها و طبیعی ترین شیوه ها برای جذب دانش آموزان به دروس مختلف و ایجاد انگیزه از آموزش غیر مستقیم معرفی بازیها وسرگرمی های علمی متنوع شوق آور و آموزنده است .
معلمان می توانند در حین تدریس یا دقایق پایانی وقت کلاس برای ایجاد تنوع و فهم و درک بیشتر دانش آموزان از سرگرمی ، معماها ، بازیها خاصه آنها که بر اصول علمی استوارند استفاده کنند . اگر انتزاعی ترین موضوعهای علمی به شکل معماها و بازیهای علمی در آید فهم و درک آنها به سهولت امکان پذیر است .
سرگرمی و بازیهای علمی شرایط و زمینه مساعدی برای :

1 - رشد ذهنی
2 - تقویت قوه ابتکار و تخیل
3 - تفکر تحلیل و تمرکز فکری و تحکیم نیروی ارادی
4 - مقابله با مشکلات روز افزون اجتماعی
5 - درک فهم هیجان انگیز و لذت بخش بودن دنیای دانش

فراهم می شود .
در این قسمت از مقاله مجموعه سرگرمی های علمی و آموزشی که درمجله رشد تکنولوژی آموزشی در هر ماه به چاپ می رسد نمونه هایی ر ا به اختصار بیان می کنم . در صورت تمایل می توانید توضیحات مفصل تر آنها را در مجلات مطالعه کنید .

1 - معمای مار حلقوی
یک مار کامل را به صورتی که بدنش به صورت حلقه ای قرار گرفته و دمش را در دهنش کرده روی مقوایی رسم می کنیم و سپس آن را به ده قسمت می بریم و در هم می ریزیم .
ابتدا داستانی را که مفصل آن در جمله رشد تکنولوژی آموزشی شماره 2 – آذر ماه 74 آمده برای دانش آموزان تعریف می کنیم . سپس از آنها می خواهیم این مار رابه صورتی که دمش در ذهنش باشد درست کنند .

2 - معمای ستاره پنج پر پنهان
شکل خاص را تکثیر کرده و به هر دانش آموز می دهیم و از آنها می خواهیم که شکل یک ستاره 5 پر کامل در آن تصویر پیدا کنند .

3 - معماهای ریاضی
معماهای با عناوین من چه عددی هستم ؟ دانش آموز را به سرعت در انجام چهار عمل اصل کمک می کند و همچنین به هوش ریاضی او کمک می کند .

4 - معماهایی درباره معرفی شخصیتها یا اماکن تاریخی و باستانی یا شهرهای ایران ( درباره ادبیات ، تاریخ ، جغرافیا )
پس از اینکه سوال مورد نظر را طرح کردیم با توضیحاتی دانش آموز را به جواب مورد نظر هدایت می کنیم . می توانیم برای هر قسمتی از توضیحات امتیاز بدهیم و هر چقدر زودتر به جواب مورد نظر رسید امتیاز بیشتر خواهد گرفت .
مساله که باید به آن توجه داشت اینست که سوالات باید در حیطه علمی دانش آموز باشد .
5 - بازی ببین ، بخوان ، جور کن ( مخصوص دانش آموزان دبستانی به خصوص پایه های اول تاسوم )
کاربرد در تدریس فارسی

هدفهای آموزشی :

1 - شناسایی و تشخیص کله های آموخته شده ( املا و تصویر هر کلمه )
2 - تطبیق دادن هر کلمه با تصویر معادل آن
3 - آموختن کلمه های جدید
این بازی توسط ( کارت – کلمه ) و تصاویر انجام می شود . در این بازی از دانش آموزان هم می توان کمک گرفت تا کارتها و تصاویر را آماده کنند .
6 - بازی ( مسابقه داستان نویسی ) ( مخصوص دانش آموزان پایه های چهارم و پنجم )
کاربرد : تدریس درس فارسی
هدفهای آموزشی :
1. تمرین جمله سازی ( ترکیب و جور کردن کلمه ها در یک جمله با مفهوم روشن )
2. تمرین داستان نویسی ( تمرین ساختن داستانهای کوتاه و ساده با استفاده از جمله هایی که خود بازیکنان ساخته اند )
3. بیان کردن اندیشه ها و نیز اتفاقات زندگی به صورت نوشته های کوتاه و با مفهوم

این بازی به مجموعه ای از ( کارت – کلمه ) هایی نیاز دارد که یک دسته آنها حاوی صفت دسته ای دیگر حاوی فعل و دسته آخر حاوی مفعول باشد . این کلمه ها باید برای بچه ها آشنا و ملموس باشد و بهتر است برای هر دسته از کارتها رنگ خاصی را انتخاب کنیم . در ضمن کلمه هایی را انتخاب کنیم که به طور مستقیم و صریح با واقعیات و اتفاقات محیط زندگی دانش آموزان مرتبط باشد واز آوردن کلمه ها و عبارات خیالپردازانه و غیرواقعی اجتناب کنیم .
توضیح بیشتر این بازی جذاب در مجله رشد تکنولوژی آموزشی شماره 6 ،اسفند 79 در صفحه 45 آمده است .
7 - بازیهای آموزشی دست ساخته دانش آموزان
می توان دراین امر از خود دانش آموزان بخواهیم تا بازی آموزشی طراحی کنند و در صورت مناسب و جالب بودن آن را در کلاس اجرا کنیم و به کلاسهای دیگر هم معرفی کنیم . طراحی بازی ذهن دانش آموزان را پرورش می دهد و آنها را به خلق اثری جدید رهنمون می کند این کار به غیراز پرورش قوه ابتکار و خلاقیت به یادگیری مسائل درسی او کمک می کند .

فهرست منابع:

1. مجله رشد معلم ، شماره 1 – مهر 79 – ص 45
2. ماهنامه بازی و اتاق بازی ، مهر 79 ، دبستان راضیه شاهد – ص1 وص2
3. بازیهای آموزشی ، نوشته مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان ، انتشارات مدرسه ، پاییز 76 – ص 12 و ص 15 و ص 16
4. مجله رشد معلم ، شماره 1 ، مهر 79 ، ص 47
5. بازیهای آموزشی ، مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان ، انتشارات مدرسه ، پاییز 76 – ص 18
6. مجله رشد معلم ، شماره 2 ، آبان 79 – ص 29
7. مجله رشد معلم شماره 2 ، آبان 79 – ص 31
8. مجله رشد معلم شماره 2 ، آبان 79 – ص 31
9. تلخیص از کتاب بازیهای آموزشی – نوشته مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان – انتشارات مدرسه ، پاییز 1376 – ص 25 و ص 26
10. بازیهای آموزشی ، مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان – انتشارات مدرسه ، پاییز 76 – ص 26 و ص 27
11. تلخیص از بازیهای آموزشی ، نوشته مصطفی مقدم و منوچهر ترکمان ، انتشارات مدرسه پاییز 76 ، از صفحات 31 تا 48
12. مجله رشد تکنولوژی آموزشی ، شماره 3 ، آذر74 – ص 3

You might also like: